Moedwillige sloop

Elke tijd heeft zijn mooie en minder mooie kanten, maar in de 20e en ook 21e eeuw heerst de sloop. Hele wijken en steden gingen tegen de vlakte. Omdat projectontwikkelaars er geen geld in zagen en omdat de maatschappij kansen bood. Zo is het hele fenomeen van de kerkverlating gebruikt om moedwillig mooie 19e en 20e eeuwse kerken af te breken. De slopershamer en de bijbehorende kogel hebben heel wat mooie gebouwen tegen de vlakte gegooid en waarom eigenlijk.

Afbraakorgels
Laat ik met het orgel beginnen dat in deze kerken stond. De Amsterdamse orgelbouwer Steenkuyl leverde rond 1900 vier orgels in Rotterdam. Hij bouwde het orgel in de Remonstrantse kerk (1898), de Wilhelminakerk (1900) in Feijenoord, de Nieuwe kerk in Delfshaven (1905) en de Koninginnekerk (1908) op de grens van Kralingen en Crooswijk.

Van deze instrumenten is alleen het orgel van de Remonstrantse kerk bewaard gebleven. Een deel van het pijpwerk uit het orgel van de Wilhelminakerk kreeg een plaatsje in het Vierdag-orgel (1974) van de Oude kerk in Veenendaal. De rest orgels van de Nieuwe kerk en de Koninginnekerk zijn helemaal verdwenen. Over het orgel van de Nieuwe kerk is elk spoor verdwenen en het pijpwerk van het Koninginnekerkorgel is weliswaar opgeslagen in 1972, maar raakte uiteindelijk dusdanig beschadigd dat het is omgesmolten.

Afbraakwoede
De sloop van de instrumenten is gerelateerd aan de sloop van de kerkgebouwen waarin deze orgels stonden. Waarom de gebouwen precies gesloopt moesten worden, is mij een raadsel. De gebouwen van rond 1900 werden als een last beschouwd. Terwijl op enige honderden meters verderop nieuwe godshuizen verrezen, werden de 60- en 70-jarige oude gebouwen afgebroken. Vaak bevatten deze gebouwen enorm veel symboliek en architectonisch hoogstaande elementen. De ruimten werden te groot ervaren en de architectuur werd niet gewaardeerd.

Wie achter deze afbraakwoede zitten, weet ik niet. Ik vermoed eerder dat bestuurders hier een rol in gespeeld hebben, dan dat de massa achter deze besluiten stond. Zo herinner ik mij mijn oma en veel kenissen van haar die met weemoed spraken over de beslissing van de afbraak van de Koninginnekerk. Naspeuring op internet leert dat er een heuse strijd gestreden is om het kerkgebouw te behouden.

Kerkverlatingsangst
Het wrange is namelijk dat bijvoorbeeld de Koninginnekerk intensief als concertzaal is gebruikt. Het concertgebouw De Doelen werd nieuw gebouwd, er kwam een nieuwe Stadsschouwburg, maar voor de oudere gebouwen uit het begin van de twintigste eeuw was geen plaats. Onder het mom van de kerkverlating zijn moedwillig monumenten afgebroken. Ik geloof namelijk niet in het verhaal van de kerkverlating.

In dezelfde tijd verrezen namelijk op soms enkele honderden meters spiksplinternieuwe godshuizen. Vaak multifunctioneel ingericht, met schuifwandjes en warme zaaltjes waarmee de nieuwe manier van geloven (met koffie na de dienst) kracht werd bijgezet. Naast deze gebouwen verschenen in de buitenwijken van Rotterdam de meest verschrikkelijke kerkgebouwen.

Bovendien verdween in Rotterdam bijvoorbeeld veel geld in de wederopbouw van de Laurenskerk, terwijl verderop monumenten die bij het bombardement gespaard waren gebleven, moedwillig werden afgebroken.

Onooglijk
Soms ontsnapte een gebouw gedeeltelijk aan deze afbreekwoede. De Hoflaankerk in Kralingen kreeg een heel nieuw interieur. Iets waar ze nog geen 20 jaar later spijt als haar op hun hoofd van hadden. Naast de onooglijke preekstoel in een design uit de 60er jaren zaten de banken binnen een halfuur slecht. Geen enkele zitstand maakte het mogelijk om de preek op een fatsoenlijke manier uit te zitten. Gelukkig bekeerden de predikanten zich ook tot het praatje van 10 minuten in plaats van een halfuur durende bekeringsoproep.

Ik heb het idee dat de kerkverlating meer als argument werd aangehaald om een gebouw te slopen, dan dat het een geldige reden voor afbraak was. Al is het waar dat veel Nederlanders de binnenstad verlieten om in grote nieuwbouwwijken een nieuw bestaan op te bouwen en een gezin te stichten.

Wat staat er nu eigenlijk op de plekken waar deze heilige huizen stonden? Op de plek van de Koninginnekerk is een lelijke bejaardenflat uit de grond gestamd. Overigens was het terrein nog jaren na de sloop in 1972 een braakliggende vlakte midden in de stad. Ik herinner mij dat we in de jaren '80 naar een leeg terrein staarden. 'Daar was onze Koninginnekerk', zei mijn oma dan. Mogelijk werkte het bestemmingsplan niet mee. De architect heeft niet zijn best gedaan iets moois voor kerk in de plaats te zetten. Zo blijft het eigenlijk een leegte die achtergebleven is.