Het is niet mals wat Jan Amor Comenius in zijn boek Het Labyrint der Wereld en het Paradijs des Harten uit 1623 behandelt. Tijdens zijn reis door de wereld stuit de verteller op onbetrouwbare mensen. Uiteindelijk vindt hij bij God het vertrouwen dat hij zoekt.
Gisteren was in de Grote kerk in Naarden de uitvoering van een indrukwekkend muziekstuk van de Tjechische componist en organist Petr Eben aan de hand van Comenius’ boek. Wybe Kooijmans voerde het uit op het Witteorgel. Twaalf passages uit het boek werden voorgedragen door Henk E.S. Woldering.
De inleider van het concert, directeur van het Comeniusmuseum Hans van der Linde, schetste het duidelijk: ‘Stel, je bent 31 jaar. Je hebt niks meer. Je bibliotheek en manuscripten zijn verbrand. Je krijgt te horen dat je twee kinderen en vrouw gestorven zijn aan de pest. Wat ga je dan doen?’
De muzikale portretten die Petr Eben bij dit boek maakte, vallen helemaal in lijn met Comenius’ ideeën in zijn boek. In veertien improvisaties neemt Eben je mee in de wereld van Comenius. De voordracht van de door Eben geselecteerde fragmenten maakt het tot een indrukwekkende belevenis. De muziek was heel beeldend, zoals het rad van Fortuna, de pijlen die de dood schiet en de maskers die de mensen in de stad dragen.
Henk E.S. Woldring droeg de tekst mooi en gedragen voor. Hij wist de toehoorder goed in het bijzondere verhaal te trekken. Een verhaal boordevol met dramatiek waarin de beelden die de verteller oproept, extreem en grillig zijn. Bewust liet ik de tekst liggen wanneer Woldering de passages voordroeg. het gaf het verhaal een grotere mate van dramatiek en beleving voor mij.
De improvisaties deden de rest. Petr Eben weet met de compositie een sfeer op te roepen die nauw aansluit bij de wereld die Comenius schetst in zijn boek. Dat begint al bij de opening waarin al veel elementen naar voren komen die later zullen terugkomen. Wybe Kooijmans gebruikte misschien niet het tutti zoals Eben voorstelt in de aanwijzingen, maar de proloog stond als een huis.
Dat gold zeker ook voor de rest van de uitvoering. Kooijmans wist de toehoorder goed vast te houden in een afwisselend vertolking van de verschillende delen. Zo gebruikte hij veel van de mogelijkheden van dit Witte-orgel om de verschillende stemmingen en beelden van dit bijzondere muziekstuk kracht bij te zetten. Hierbij hield hij goed rekening met het improvisatorisch karakter van de verschillende werken.
Eben wist een profane sfeer op te roepen, die doet denken aan profane werken van Franz Liszt. Compleet met zachte strijkers, berustende akkoorden en mooie melodische lijnen. Eben maakte bij zijn compositie dankbaar gebruik gemaakt van de vele liederen die Comenius schreef. Hij verwerkte ze op een integere manier in zijn compositie.
Daarmee paste het concert goed in de lijdenstijd met het onderwerp over de teleurstelling in de medemens en de redding door God. De muzikale verwerking van Eben deed de rest. Het was een bittere gewaarwording om te zien dat de kerk in Naarden gisteren niet zo vol zat als wanneer over een paar weken de passiekoorts Naarden treft. Dan speelt de Matthäus in een ploegendienst.
De beleving die ik gistermiddag meemaakte, komt dicht in de buurt bij wat Bachs Matthäus bij mij oproept. De combinatie tussen literatuur en muziek maakte het tot een belevenis. Intens en indrukwekkend.
