15 november 2010

Kanttekeningen bij Hitler van Sebastian Haffner

Het zien van de aanbieding in de Ramsjkrant was genoeg om mijn hart sneller te doen kloppen: maarliefst 6 boeken van Sebastian Haffner zijn in de aanbieding. Ik snelde nog dezelfde middag naar de boekwinkel om 2 van zijn bekendste titels aan te schaffen: Kanttekeningen bij Hitler en Het verhaal van een Duitser 1914-1933.

Het eerste boek heb ik vandaag uitgelezen. Wat een beladen werk en wat een uitgangspunten. De uitgangspunten waar Haffner mee werkt, bieden het grote voordeel dat voor het eerst iemand op een andere manier naar Hitler en zijn misdaden kijkt. Het nadeel van de uitgangspunten is dat ze je gevangen houden en de ogen dichthouden voor andere dingen.

Het boek gaat uit van 2 elementen in het denken van Hitler. Als eerste streefde Hitler de totale overheersing van Duitsland over Europa. In zekere zin slaagde Hitler hier tot 2 keer toe bijna in volgens Haffner. En wel in 1938 en 1940. Beide keren verwerpt hij dit omdat hij een verder doel nastreeft, in 1938 een oorlog en in 1940 een oorlog met Rusland.

Het tweede doel van Hitler was een veel persoonlijker doel. Hitler wilde de totale vernietiging van de joden in Europa. Dit doel is in tegenspraak met het eerste doel, benadrukt Haffner. Daarmee scheidt Haffner de jodenvervolging van de oorlog. Hij zegt in elk geval dat beide doelen niet verenigbaar zijn en zelfs nog erger: elkaar bestrijden.

Deze benadering levert verrassende inzichten op. Zo kun je inderdaad de 2 elementen los van elkaar zien. De inschattingsfouten na de oorlog met Rusland - de onderschatting van de vijand Engeland en de oorlogverklaring tegen Amerika - houden verband met het verlies in Rusland. Haffner suggereert dat Hitler bewust op een totaal verlies afstevende en uiteindelijk verraad aan de Duitsers zelf pleegde. Hij wilde dat het hele Duitse volk uitgeroeid zou worden. Hier hebben de ondergeschikten niet naar hem geluisterd. Of zoals Haffner het schrijft:



Anders gezegd: Hitler heeft niets bereikt, maar alleen (maar hoe dan ook) iets ongehoords aangericht. Als bijna geen enkele andere 'grote man' uit de overgeleverde geschiedenis heeft hij met een verbazingwekkende kracht de plank weten mis te slaan. Toch valt het enorme effect dat hij heeft gesorteerd, niet weg te redeneren, [...]. (125)

Hitler verschoof zijn doel van de Duitse overheersing over Europa uiteindelijk naar de joden toen hij merkte dat zijn andere doel niet haalbaar was, merkt Haffner op. Hier schrijft Haffner wel de geschiedenis van de jodenvervolging in zijn verhaal. Hij suggereert dat de jodenvervolging namelijk goed op gang is gekomen na het verlies in Rusland. Dat klopt niet, laten latere publicaties zien. Ook klopt het niet dat het uitroeien van de joden min of meer in het geniep gebeurde. Heel veel Duitsers wisten het.

Hier speelt parten dat Haffner zelf als individu betrokken was bij de oorlog. Dat verengt de blik. Tegelijkertijd spreekt de kracht uit het werk, dat Haffner zich losmaakt van een historische benadering van Hitler. Op essayistische wijze behandelt hij deze massamoordenaar en bedrieger.

Wat na het lezen van Kanttekeningen bij Hitler als wrange nasmaak in de mond blijft, is hoe het mogelijk is dat iemand zoveel macht krijgt, dat een heel volk achter hem staat en zich in de vernietiging stort. Het lijkt erop dat een heel volk was overgeleverd aan de grollen van een gek en erger nog, van een massamoordenaar. Zonder zich in te zetten voor een hoger doel, streefde Hitler 2 individuele doelen na. De totale overheersing van Europa kwam overeen met wat veel Duitsers wilden. Het tweede doel, de vernietiging van de joden, was zeker niet het doel van de Duitsers. Hierbij is de oorlog vooral als dekmantel gebruikt.

Ik zit met 2 vragen na het lezen van dit boek: staan die 2 doelen echt zo los van elkaar en hoe is het mogelijk dat een volk zichzelf zo in de vernieling helpt. Ik denk zelf dat de doelen meer met elkaar samenhangen dan Haffner suggereert. Ze zijn zeker onverenigbaar, maar het ene is nodig om het andere te bewerkstelligen. Misschien dat de schrijver hiervoor persoonlijk te dicht op het onderwerp zat.

Uiteindelijk heeft Hitler een ongelooflijke puinhoop achtergelaten. Dat is het meest aangrijpende hoofdstuk van Kanttekeningen bij Hitler, het zevende en laatste hoofdstuk. Het hoofdstuk van het verraad. Hitler heeft een volk berooid van zijn vertrouwen en opgezadeld met een ondragelijke erfenis: de massale uitroeiing van een volk en miljoenen nutteloze slachtoffers aan Poolse en Russische zijde.

Het is de wrange conclusie na het lezen van dit indrukwekkende boek.

Sebastian Haffner: Kanttekeningen bij Hitler. Uit het Duits vertaald door Ruud van der Helm, Met een nawoord van Frits Boterham. Derde druk, 2007 (2002). Amsterdam: Mets & Schild uitgevers. Nu in de ramsj voor 12,50 euro.

Geen opmerkingen: