17 december 2011

Het kerstverhaal en Messiaen in het Orgelpark

Wie Messiaen en zijn orgelwerken noemt, spreekt over een setting waarin het orgel en de ruimte waarin het vooral staat, namelijk: de kerk. De Franse componist Olivier Messiaen (1908-1992) heeft een heel eigen klankidioom. Het grootste deel van zijn orgelwerk past zeer nauw in de traditie van de rooms-katholieke kerk. Dat betekent veel wierook, grote orgels en uitbundige kathedralen. Een schril contrast met de concertsetting van het orgelpark.

Willem Tanke voerde gisteren het kerststuk La Nativité du Seigneur, de geboorte van de Heer, uit in het Orgelpark. Daarmee wordt het onttrokken aan de sfeer waarin het oorspronkelijk is opgevoerd. Ook de verwijzingen naar de bijbel en de rooms-katholieke dogmatiek zorgen ervoor dat het orgelwerk sterk verankerd is in de kerkelijke traditie.

Doel orgelpark
Dat terwijl het orgelpark als doel heeft het orgel door een nieuwe presentatie te willen integreren in het muziekleven. Dit gebeurt onder meer door te kiezen voor veel concerten samen met andere instrumenten en zang. Het orgel maakt echt onderdeel uit van een podium. Een serieus concert dat zich kan meten aan een concert in het concertgebouw of een optreden in Paradiso. Kortom, kwaliteit.

Natuurlijk. Het Orgelpark is van origine een kerk. Maar het gebouw bezit een sterk protestantse sfeer. Ook de huidige functie van concertzaal staat wat verder af van de oorspronkelijke ruimtes waarin Messiaen zijn muziek componeerde.

Daarnaast vraagt de muziek van Messiaen veel aandacht van het publiek. Het wil dan helpen om het publiek vooraf wat informatie te geven. Zo krijgen muziek en klankidioom een betere duiding. Dat helpt bij het verwerken van de complexe muziek. Helaas ontbrak de informatie gisteren.

Lastig integreren
Binnen die achtergrond is het lastig om een concert als dat van gisteravond te integreren. Olivier Messiaen is een veelzijdig 20e eeuwse componist. Maar zijn orgelwerken zijn echt voor orgel geschreven en daarmee ook bekend bij een vast orgelpubliek. Ik hoorde mensen voorafgaand aan het concert ook herinneringen ophalen aan diverse concerten van de Franse meester in Nederland. Zoals op het Müller-orgel in Haarlem waarop hij in 1968 schijnt te hebben gespeeld.

Olivier Messiaen is een groot componist. Sommige organisten vinden hem een hoogtepunt van de 20e eeuw. Daar zit veel in. Hij heeft veel mooie muziek geschreven. Toch vind ik hem veel minder toegankelijk dan een componist als Bach. De muziek van Bach is ook toegankelijk zonder veel achtergrondinformatie. De muziek van Messiaen heeft dat minder.

Luisteren naar Olivier Messiaen vraagt aandacht, rust en jezelf openstellen. Daarnaast vraagt het om een sublieme uitvoering. Zeker als een werk integraal wordt uitgevoerd zoals Willem Tanke gisteren in het Orgelpark deed. Hij speelde het 9-delige La Nativite du Seigneur, de geboorte van Jezus Christus. Hij behandelt het geboorteverhaal van Jezus Christus meer thematisch. Daarnaast speelt hij intens met het getal 3, waarin de goddelijkheid wordt uitgedrukt.

Opbouw La Nativité du Seigneur
De opbouw van La Nativité du Seigneur laat zich vergelijken met de opbouw van Bachs Klavierubung III. De grote orgelmis van Bach bezit eveneens zo’n opbouw. Al kun je er openlijk over twijfelen of Bach het ooit bedoeld heeft als concertwerk. De verzameling van 9 meditaties over Jezus’ geboorte van Olivier Messiaen heeft dit doel duidelijk wel. Vooral de thematische behandeling vraagt om een zorgvuldige luisterhouding. Elk muziekstuk, of meditatie zoals Messiaen ze zelf noemt, probeert een andere boodschap over te brengen.

Willem Tanke slaagde hier gisteravond goed in op het Verschuerenorgel van het Orgelpark. Hij wist het publiek mee te nemen in de mystieke wereld van Olivier Messiaen. De bijzondere akkoorden vielen op hun plaats. Dat hij hierbij niet de beschikking had over de immense ruimte en gewelven van een Franse kathedraal, was zeker een gemis. Maar hij wist het gemis te overwinnen. Elk deel kreeg zijn eigen karakter en dimensie mee. Willem Tanke hield hierbij de serene rust vast. Zelfs door een hanger liet hij zich niet uit het veld slaan.

Beleving geboorteverhaal
Het geboorteverhaal van Jezus lijkt bij Messiaen nog het meeste op een beleving. Een bijbels evangelie in muziek. Het hoogtepunt gisteravond beleefde ik in de 4e deel meditatie Le verbe, het woord. In dit deel zit alles zo mooi verweven. Willem Tanke bracht dit deel ook op een uiterst subtiele en intieme wijze.

De opening doet denken aan het laatste deel, de beroemde toccata. In het tweede gedeelte ontstaat de poëzie. Hier roept de cornet bijna een dromerige sfeer op. Het kwam mooi tot uitdrukking op het Verschueren-orgel uit 2009. De begeleidende akkoorden dalen en stijgen mee met de zangerige melodie van de cornet. Een vergelijking met de muziek van Jehan Alain misstaat hierbij niet.

Het Verschueren-orgel uit 2009 in het Orgelpark te Amsterdam

De klanksfeer van het Verschuerenorgel komt wel sterk overeen met het klankidioom van Messiaen. Het orgel bezit namelijk alle kenmerken van een Frans-symofonisch orgel. Het is gebouwd in de stijl van de 19de-eeuwse Franse orgelmaker Aristide Cavaillé-Coll. Dat is precies de stijl waarin de muziek van Messiaen het beste tot haar recht komt. Met name de tongwerken zijn op mooie Franse leest geschoeid. Een mooi tongwerkenkoor hoorde ik bijvoorbeeld klinken in de 5e meditatie Les Enfants de Dieu, de kinderen van God. De cornet mocht van mij persoonlijk wel wat intenser. Vooral de bij Cavaillé-Coll zo kenmerkende scherpe terts hierin is in het Orgelpark vrij mild geïntoneerd.

Kleine ruimte
Het orgel staat in die zin in een kleine ruimte. Het barst soms uit zijn voegen. Het tutti blaast je als luisteraar uit de zaal. Zo overweldigend klinkt het instrument van Verschueren. Dat kwam met name tot uiting in het slotdeel Dieu parmi nous, God in ons midden. De tocatta is zeer bekend en behoort met de Transport de joie en het Apparition de l’Eglise éternelle tot de meest uitgevoerde orgelwerken van Messiaen. Willem Tanke voerde het mooi uit, maar bewees met het tutti dat dit orgel echt heel fors is voor de ruimte waarin het staat.

Messiaen is voor poëzie. In die delen komt hij het allerbeste tot uitdrukking. Zeker de meditaties rond de herders, de engelen en de wijzen. Het zijn alledrie meditaties waarin een groep personages uit het kerstverhaal wordt verklankt. Elke meditatie met een geheel eigen karakter. Het orgel bevat alle klankschakeringen om de poëtische sfeer op te roepen. Ik vond met name de voorlaatste meditatie heel mooi tot uitdrukking komen. De krachtige bombarde hoorde ik bijvoorbeeld in de 7e meditatie Jésus accepte la souffrance, Jezus neemt het lijden aan.

De akkoorden en snelle wisselingen, waarbij de tonaliteit soms wegvalt, maakt het heel lastig om goed bij dit grootse orgelwerk te blijven. Het is in karakter een echt orgelwerk, dat alle mogelijkheden en grenzen van het orgel opzoekt. De ruimte van het Orgelpark is beperkt. Ondanks dat wist Willem Tanke een goede sfeer op te roepen. Zo werd La Nativité du Seigneur zelfs een beetje onttrokken aan de kerkelijke achtergrond waarin het altijd wordt opgevoerd.

Geen opmerkingen: