 |
| Het orgel van de Oude kerk in Veenendaal met pijpwerk van Steenkuyl |
Weinig orgels van de Amsterdamse orgelbouwer Daniel Gerard Steenkuyl (1838-1921) zijn overgebleven. Het meeste is moedwillig afgebroken. Zo telde Rotterdam ooit vier instrumenten van hem. Slecht eentje is er nog. In Amsterdam klinkt hetzelfde liedje, daar is het instrument in de Keizersgrachtkerk weer in oude glorie te beluisteren. Maar het instrument van de Nieuwezijds Kapel is niet meer te horen.
Steenkuyl lijkt daarmee vooral het slachtoffer te zijn geworden van zijn eigen moderne inzichten. Hij maakte vaak gebruik van pneumatische kegelladen en paste deze ook toe bij zijn restauraties. De orgels van de Amsterdamse Westerkerk, de Westerkerk in Enkhuizen en Zaandamse Westzijdekerk moesten eraan geloven. Zij vielen ten prooi aan een vernieuwingswoede die zijn weerga niet kende.
Een kleine 70 jaar later moesten de instrumenten van Steenkuyl zelf eraan geloven. De orgels werden stuk voor stuk afgebroken en de instrumenten die overleefden werden ernstig verminkt. Weinig bleef er over. Het verhaal van het orgel in de Oude kerk te Veenendaal is daarmee bijzonder. Bij de voorbereidingen van de bouw door de Enschedese orgelbouwer Vierdag, kwam de mogelijkheid voor overname van het pijpwerk uit het Rotterdamse Wilhelminakerkorgel. Dit instrument stamde uit 1900 en was in 1961 opgeknapt door de orgelbouwer Bik.
Het orgel van de Wilhelminakerk genoot grote bekendheid onder orgelliefhebbers omdat de legendarische Feike Asma het instrument regelmatig bespeelde. De organist van het Maassluise Garrelsorgel heeft er zelfs een langspeelplaat opgenomen en de concerten van Asma trokken veel publiek.
De keus voor dit op-en-top romantische pijpwerk lag in 1974 zeker niet voor de hand. Steenkuyl liet zich inspireren door de Franse orgelbouwer Cavaillé-Coll. Het schijnt dat hij op studiereis naar Frankrijk is geweest om de instrumenten zelf te zien en te horen. Vaak bestelde hij ook Franse tongwerken. De instrumenten van Steenkuyl genoten tot ver in de jaren 1990 een uiterst negatieve reputatie. Zo leverden de verbouwingen in de Westerkerken van Amsterdam en Enkhuizen hem forse kritiek. Het werd meer een veroordeling tot misdadiger en barbaar.
Dat Steenkuyl-pijpwerk zelden aan de man kon worden gebracht, bewijst de droevige geschiedenis van het orgel in de Koninginnekerk van Rotterdam. Het pijpwerk werd opgeslagen, maar is op een eigenaardige manier zoekgeraakt en verdwenen. Wat nog over was, was zodanig vernield dat het niet meer geschikt was om een plekje te krijgen in een orgelkast.
Hoe wonderbaarlijk is de geschiedenis van het orgel in de Oude kerk van Veenendaal. Bijna alles komt uit het orgel van de Wilhelminakerk. Ter vergelijking voer ik beide disposities op.
| Wilhelminakerk (dispo in 1962) | Oude kerk (dispo in 2009) |
| Hoofdwerk | Hoofdwerk |
| Bourdon 16' | Quintadena 16 (voorraad Vierdag) |
| Prestant 8' | Praestant 8 (front nieuw Steffani (Herten); binnenwerk Steenkuyl) |
| Roerfluit 8' | Roerfluit 8 (Steenkuyl) |
| Octaaf 4' | Octaaf 4 (Steenkuyl) |
| Fluit 4' | Fluit Trav. 4 (Steenkuyl) |
| Quint 3' | Superoctaaf 2 (Steenkuyl) |
| Octaaf 2' | - |
| Cornet III-V sterk (disc) | Cornet (a0) II-IV (Steenkuyl) |
| Mixtuur III-IV sterk | Mixtuur IV-V 1' (Steenkuyl/Bik) |
| Sexquialter II sterk (disc) (Bik) | - |
| Fagot 16' | - |
| Trompet 8' | Trompet 8 (Steenkuyl) |
| Tremulant | Tremulant |
| Zwelwerk | Rugwerk |
| Holfluit 8' | Fluit douce 8 (Steenkuyl) |
| Salicionaal 8' | - |
| Prestant 4' (Bik) | Praestant 4 (front nieuw Steffani (Herten); binnenwerk Steenkuyl) |
| Flûte Harmonique 4' | Fluit 4 (Steenkuyl) |
| Nasart 3' (Bik) | Nasard 3 (Steenkuyl) |
| Woudfluit 2' (Bik) | Woudfluit 2 (Steenkuyl) |
| Quint 1 1/2' (Bik) | Terts 1 3/5 (onbekend) |
| Scherp III sterk (Bik) | Scherp III ½' (Bik) |
| Dulciaan 8' | Dulciaan 8 (Steenkuyl) |
| Tremulant | Tremulant |
| Pedaal | Pedaal |
| Prestant 16' | - |
| Subbas 16' | Subbas 16 (Steenkuyl) |
| Octaaf 8' | Praestant 8 (Vierdag) |
| Bourdon 8' | - |
| Octaaf 4' | - |
| Bazuin 16' | Bazuin 16 (Steenkuyl) |
| Trompet 8' | Trompet 8 (Adema; jaren 1990 geplaatst) |
| Koppelingen | Koppelingen |
| Hoofdwerk – Zwelwerk | Hoofdwerk - Rugwerk |
| Pedaal – Hoofdwerk | Pedaal - Hoofdwerk |
| Pedaal - Zwelwerk | Pedaal - Zwelwerk |
| Tractuur | Tractuur |
| Mechanische sleepladen | Mechanisch |
| Bron | Bron |
| orgbase.nl | Bert Wisgerhof gaf de informatie over de herkomst van het pijpwerk. |
De klank van het orgel in Veenendaal heeft daarmee iets barok-romantisch gekregen. Zeer geschikt om muziek van Mendelsohn en ook van Bach op uit te voeren. De romantische cornet, de heldere mixtuur en de tongwerken maken het orgel ook zeer geschikt voor de uitvoering van wat romantischer werk als van Reger en Liszt. Een registrant is dan wel een noodzakelijkheid.
Bovenal is het Steenkuyl-Vierdag-orgel voor de begeleiding van de gemeentezang. Met de juiste vingers op de toetsen en het goede ritme, dan is het een lust om bij dit orgel te zingen. Psalmen, maar zeker ook gezangen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten