Als Paul Theroux in 2006 in een boekhandel in Georgetown (Penang, Maleisië) een pocket van zijn De grote spoorwegcarrousel vasthoudt, denkt hij: ‘ik ben die man niet meer, en die plaatsen bestaan ook niet meer.’ (366). Het is 33 jaar na zijn eerste reis door Azië. Hij maakt de reis nog een keer: ‘Ondertussen twee keer zo oud als degene die in die treinen had gereden, waarvan de meeste werden voortgetrokken door stoomlocomotieven die kokend door de binnenlandeen van Turkije en India tuften. Ik vond de symmetrie in het tijdverschil heel mooi.’ (15)
Het lezen van Paul Theroux’ De grote spoorwegcarrousel afgelopen zomer heeft mij al snel enthousiast gemaakt. Van hem wil ik meer lezen. Het verslag van de reis per trein die hij in 1973 maakt door Europa en Azië is een heel bijzonder reisverslag. Het is anders dan andere (literaire) reisverslagen.
De manier waarop hij in het boek uit 1975 spreekt over zijn medereizigers en de ervaringen van het reizen, maken dit boek tot een uniek reisboek. Helemaal als treinliefhebber. De trein vormt het decor van het verhaal. De trein verbindt niet alleen de steden met elkaar, maar vormt ook de rode draad door het reisverhaal. Hiermee is het een ander verhaal dan de meeste reisverslagen.
The Great Railway Bazaar
De grote spoorwegcarrousel is een vertaling van The Great Railway Bazaar. Het boek vraagt om een vervolg. Dat is er. En niet in 1 boek. Paul Theroux heeft na dit boek uit 1975 nog 3 boeken geschreven over treinreizen. Dat is China per trein (1988), De oude Patagonie-expres (1979) en Het drijvend koninkrijk (1983). Al meent de achterflap van het laatste boek dat hij de reis vooral te voet aflegt. De lezer zal snel ontdekken dat Paul Theroux de reis langs de complete kustlijn van Groot-Brittannie voor een groot gedeelte per spoor doet. Ook in de tocht door Afrika Dark Star Safari, Een reis van Cairo naar Kaapstad uit 2002 bereist Theroux een groot gedeelte van de tocht met de trein.
In 2006 maakt hij de reis uit De grote spoorwegcarrousel nog een keer. Ook over deze reis schrijft hij een boek, Ghost train to the Eastern, vertaald als De grote spoorwegcarrousel retour. Niet helemaal een gelukkig gekozen vertaling van de titel omdat retour suggereert dat de reis weer teruggaat en niet op een herhaling. Bovendien lukt het Theroux niet om de reis identiek te maken. Daarvoor ontbreekt een essentieel visum door Iran. Ook druist het een beetje in tegen zijn manier van reizen.
Theroux is gek op improviseren. Zo vindt hij het heerlijk om de beslissing ergens naar af te reizen op het moment zelf te nemen. Ondanks deze eigenschap doet hij in veel gevallen dezelfde plaatsen aan als in 1973. Ook in 2006 volgt hij de route van de Orientexpres en doet hij een trits steden aan als Ankara, Delhi, Mumbai (het oude Bombay), Tiruchirapalli, Colombo, Yangon, Mandalay, Bangkok, Penang, Singapore, Kandy, Saigon, Hue, Tokyo, Kyoto, Vladiwostok, Perm, Moskou, Berlijn en Parijs.
Uitdagend boek
De grote spoorwegcarrousel retour is een uitdagend boek geworden. Ik ervaar het als een veel doorleefder en evenwichtiger boek dan De grote spoorwegcarrousel. De 33 jaar oudere Paul Theroux is compleet anders dan de Paul Theroux die in 1973 per spoor reisde. Hij is nu 2 keer zo oud als toen en vele ervaringen rijker. De grote spoorwegcarrousel retour trekt veel vergelijkingen met de reis 33 jaar eerder. Maar Paul Theroux trekt vooral veel vergelijkingen met de persoon die hij toen was.
Voortdurend blikt hij in De grote spoorwegcarrousel retour terug naar de man die toen reisde. De situatie verschilt wezenlijk. In 1973 laat hij een vrouw en 2 kinderen achter. Zij wil niet dat hij vertrekt en neemt een minnaar. Hij is woest, maar vermoordt zijn vrouw niet. In plaats daarvan gaat hij helemaal op in het schrijvern van zijn boek. Alles moest in het boek dat andere boeken misten. Het verrast om dit te lezen 33 jaar verschijning van De grote spoorwegcarrousel. Je vindt van deze ellende, verdriet en boosheid namelijk helemaal niks terug in het boek.
In De grote spoorwegcarrousel retour gaat Paul Theroux juist heel veel in op het verdriet en de pijn die hij bij het maken van zijn eerste reis voelde. Bij zijn bezoek aan Japan kijkt hij veel naar zijn jongere versie. Bijvoorbeeld in Sapporo waar hij gaat skien:
‘Terwijl ik door het bos vol kraaien gleed, de kaart volgde en op de steile hellingen buiten adem raakte, ademde ik de bijtende vrieslucht in en bedacht wat ik deze reis al vaak had gedacht: in 1973 zou ik de straten hebben afgestroopt, van bar naar bar zijn getrokken, zwelgend in mijn jeugd en eenzaamheid – en nu was ik aan het skien, een echt buitenmens die van plan was om vroeg te gaan slapen.’ (488)
Van bar naar bar
Paul Theroux zou in 1973 niet alleen van bar naar bar zijn getrokken. Hij deed het namelijk. In De grote spoorwegcarrousel slaat hij de ene fles wijn na de andere achterover. De drankwalm slaat van de bladzijden. Overigens zonder echt hinderlijk te worden. Dat soort drankepistels blijft de lezer van De grote spoorwegcarrousel retour goeddeels bespaart.
De Paul Theroux van 33 jaar later schuwt luxe. Zelfs meer dan dat. Zo reist hij in 2006 van Parijs naar Istanbul niet met de luxe Orientexpres. Iets wat hij 33 jaar eerder juist wel doet. In 1973 rijdt hij mee op een trein aan het einde van de glorietijd. Er ontbreekt zelfs een restauratierijtuig. Het levert de hilarische passage op waarbij hij onderweg op de stations zijn maaltje bij elkaar moet scharrelen. Als hij en Dufill de trein uitstappen. Ze denken dat de trein een rangeerbeweging maakt, maar in werkelijkheid vertrekt de trein. Met de bagage van Dufill. Sindsdien duidt Theroux het risico op ‘dufillen’ aan als hij een trein uitstapt en de trein dreigt weg te rijden zonder hem.
Rammelende omweg
In 2006 kiest hij juist voor de ‘rammelende omweg, met drie afzonderlijke treinen’, in plaats van de ‘luxe manier, de Venice Orient Express’. Per toeval ziet hij in Parijs de luxe trein staan op het perron naast zijn trein. De luxe trein had hij in 1973 wel genomen. In die tijd ‘was hij nog slechts een schim van zichzelf (een slaapwagen, geen restauratiewagen, een chagrijnige conducteur) en vier jaar later was de dienst helemaal opgeheven.’ Een slimme Amerikaanse zakenman kocht de oude rijtuigen, knapte ze op en maakte een doorstart. De vernieuwde trein was ondertussen enorm populair geworden. Voor een enkele reis Parijs naar Istanbul moeten reizigers 9000 dollar neertellen.
Luxe is Paul Theroux’ vijand geworden. Merkt hij in De grote spoorwegcarrousel regelmatig op dat hij in een luxe trein rijdt, in De grote spoorwegcarrousel retour is dit niet meer aan de orde. Luxe is de vijand van de observatie, schrijft Paul Theroux. ‘Luxe corrumpeert en werkt infantilisering in de hand, en voorkomt dat je de wereld leert kennen.’ Daar reist hij van Parijs naar Istanbul met de rammelende omweg voor slechts 400 dollar. Een plezierig en efficiënt alternatief.
Ontmoetingen
Ook de reis van 2006 bestaat uit ontmoetingen. Zoals met schrijvers als Orhan Pamuk in Istanbul, Arthur C. Clark in Sri Lanka en Haruki Murakami in Tokyo. Het zijn ontroerende gesprekken die hij daar voert over literatuur en over het land van herkomst. Met Murakami praat hij bijvoorbeeld over V.S. Naipaul. De leermeester van Paul Theroux, waarmee hij op een wonderlijke manier gebroken heeft.
De ouderdom en wijsheid vormen eveneens een prachtige leidraad in zijn bezoek aan Singapore. Hier denkt hij vooral terug aan de periode dat hij in Singapore woonde. Hij gaf in de jaren ’60 3 jaar les aan de universiteit van Singapore. De 83-jarige Lee Kwan Yew deelde nog altijd de lakens uit in de stadsstaat: ‘De koppige ouwe zeurkous leek maar niet te willen aftreden’. In De grote spoorwegcarrousel uit 1975 vertelt Theroux niet zo negatief over Singapore. Hij weet met moeite een visum te ontfutselen, dat terwijl hij Singapore een ‘goed hart’ toedraagt.
Onderhuidse kritiek
Het is meer onderhuidse kritiek die hier spreekt. Vlak voor zijn eerste reis door Azie in 1973 publiceert hij namelijk de roman Saint Jack. Dit boek speelt in Singapore. Als Paul Theroux in 2006 weer in Singapore is, is het verbod op zijn boek en de verfilming uit 1978 net opgeheven. Maar in de krant komt hij er slecht vanaf. Zijn oud-studenten zijn negatief over hem. Zo zegt Kirpal Singh, tegenwoordig een dichter en hoogleraar creatief denken aan de universiteit, dat hij zich als student tekort gedaan voelde. ‘Ze hebben me verkeerd geciteerd’, krijgt Theroux van zijn oud-student te horen.
Het is onderdeel van het spel dat in de stad gespeeld wordt. Paul Theroux is nog altijd erg negatief over Singapore. Alle verbeteringen door de jaren heen ten spijt. Lee is nog net zo nadrukkelijk aanwezig in Singapore als in de tijd dat Paul Theroux er lesgaf. Gelukkig laat hij de lezer ook nog een ander Singapore ontdekken: de buitenwijk Geylang waar een prostituee in de openlucht staat te bidden en namaakgeld verbrandt.
‘Achter haar lag iets wat nog veel vreemder was: twaalf lange straten vol bordelen, massagesalons, bars en hotels waar de kamers per uur werden verhuurd. Lokale ladyboys – jonge mannen met make-up op – liepen te cruisen en te knipogen, net als de travestieten; beschaafd uitziende tippelaarsters zaten op bankjes of bromfietsen en maakten uitnodigende kusgeluidjes.’ (384)
Als Paul Theroux aan een taxichauffeur vertelt over zijn ervaringen, krijgt hij als antwoord dat het geen Singaporese meisjes waren. Daarna begon de taxichauffeur hem de les te lezen over de verdorvenheid van de buitenlanders. ‘Het was de stem van zijn meester, alsof je naar Lee Kwan Yew luisterde die de moraal van de Amerikanen hekelde en tegelijkertijd het bestaan van de hoerenbuurt goedpraatte.’ (391)
India is heel druk
De reiservaringen van Paul Theroux in India verschillen wezenlijk van zijn eerste reis. Dit keer ligt de oorzaak vooral buiten hem. India is verschrikkelijk druk geworden. Overal zijn mensen. In 2006 is de bevolking gegroeid tot meer dan een miljard mensen. Niet de hitte, de armoede of de smerigheid verdrijft Paul Theroux uit India.
Het is de enorme mensenmassa die hem uit India verjaagt: ‘Allemaal verdringen ze elkaar om wat ruimte, waardoor het grootste deel van het leven daar een eeuwig tegen elkaar wrijven wordt, omdat het leven in India nu eenmaal een nimmer eindigende ervaring van onvrijwillig geschuur is.’ (275-6)
Het andere verschil met de reis in 1973 is het ontbreken van de doorreis door Iran. Theroux weet in 2006 voor dit land geen visum te ontfutselen. De reis vervolgen via Afghanistan is evenmin een optie vanwege de oorlog in dit land. Theroux overbrugt daarom in De grote spoorwegcarrousel retour grotere afstanden met het vliegtuig dan hij in 1973 deed.
Verhalen en ontmoetingen buiten India
Is in De grote spoorwegcarrousel de beschrijving van de reis door India indrukwekkend. In De grote spoorwegcarrousel retour zijn vooral de verhalen en ontmoetingen buiten India erg mooi. Zoals de ontmoeting met de chauffeur van zijn fietsriksja of fietstaxi. Hij wordt keurig rondgereden door dezelfde chauffeur gedurende de dagen dat hij in de Birmeese hoofdstad verbijft.
De gespierde, oudere man kan met moeite rondkomen. Het lukt hem niet om genoeg geld opzij te leggen zodat hij kan stoppen met werken. Hij is immers al de pensioengerechtigde leeftijd gepasseerd. Dan besluit Paul Theroux hem geld te geven, zodat hij de stoel in de riksja niet meer hoeft te huren. Op de boot naar Phnom Penh komt Paul Theroux een Amerikaan tegen met hetzelfde verhaal. De Amerikaanse stuurman heeft een brommer geschonken aan een tuktukcahuffeur in Siem Reap.
Ontmoeting met jezelf
Juist dat vormt het grote contrast tussen de Paul Theroux van 33 jaar eerder. Hij is socialer geworden, richt zich meer op de mensen. Niet de dialogen zijn belangrijk, maar de inhoud van de gesprekken. Niet de mensen of de beschrijvingen van de drukke steden, maar de verandering die hij zelf heeft doorgemaakt. Ik vind het een indrukwekkend boek. Zeker in de lijn met de eerdere reis.
Daarmee is het boek een confrontatie met hemzelf. De grote spoorwegcarrousel retour vertelt zijn eigen verhaal. Of zoals hij het zelf zegt aan het eind van zijn boek: ‘Door te reizen vang je een glimp op van het verleden en de toekomst, die van jezelf en van andere mensen.’ (567) In de ontmoeting met anderen kom je jezelf tegen. De boeken De grote spoorwegcarrousel en De grote spoorwegcarrousel retour zijn hier allebei de bevestiging van. Elk op hun eigen manier. Daarmee vormt het laatste boek een onmisbaar vervolg op het eerste.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten