Bij de tentoonstelling in het uitvaartmuseum Tot zover rond zelfmoord, De vogelvanger, maakte ik kennis met het Papageno-effect. Dit verwijst naar de opera Zauberflöte van Mozart uit 1791. Het andere effect,het Werther-effect, refereert naar Goethes Die Leiden des jungen Werther uit 1774.
In de opera wil de vogelvanger Papageno een eind aan zijn leven maken als hij teleurgesteld is in de liefde. Precies op dat moment komen er 3 jongens langs. Ze weten hem alternatieven aan te bieden en weerhouden hem een eind aan zijn leven te maken. Daarom heet dit het Papageno-effect als tegenhanger van het Werther-effect. Het laatste effect zou mensen juist stimuleren zelfmoord te plegen.
De tentoonstelling in het uitvaartmuseum bestaat uit een fotoserie van een New Yorkse fotograaf. Hij fotografeerde mensen op de foto die een eind aan hun leven wilden maken, maar toch werden gered door omstanders of hulpverleners. Soms met gevaar voor eigen leven.
De pogers staan op de rand van hoge flatgebouwen, op de pijlers van bruggen of proberen op een andere manier een eind aan hun leven te maken. Het zijn indringende portretten waarbij hulpverleners halsbrekende toeren moeten uithalen om deze wanhopige mensen te redden.
De fotoserie laat mensen zien die ten einde raad zijn en aan hun gezichtsuitdrukkingen is niet goed te zien of ze nu ook blij zijn dat ze gered zijn. Sommige zelfmoordpogers laten weten dat niets erger is om te ontwaken uit een zelfmoordpoging die mislukt.
In de hal hangen biografieën van mensen die een einde aan hun leven maakte vanwege de economische crisis. Het is een innemend portret van mensen die ten einde raad zijn doordat hun financiële zekerheid is verdwenen, of voor wie een grote straf in het vooruitzicht is gesteld door hun bedriegerspraktijken.
Ook is er een zaal waarbij je opnames hoort van gesprekken tussen hulpverleners en mensen die het leven niet meer zien zitten. Het zijn gesprekken waarbij de hulpverleners de wanhopigen proberen te weerhouden een eind aan hun leven te maken. Soms zonder effect. Andere keren juist heel bemoedigend.
Het roept bij mij wel de vraag op of iemand die een eind aan zijn leven wil maken inderdaad altijd te overreden is om het niet te doen. Of dat pillen en gesprekken voldoende zijn iemand van zijn wanhoopsdaad te genezen. Is het inderdaad kortsluiting in de hersenen dat mensen zelfmoord plegen of ligt er meer achter.
Het Papageno-effect heeft daarmee evenveel nuance nodig als het Werther-effect. Het is niet allemaal zo zwartwit. De dingen liggen soms gecompliceerder. Wel is het een feit dat achterblijvers vaak onthutst achterblijven.
Ook wisselt de publieke opinie sterk. Zo viel mij op dat de sprong van Herman Brood van het Hilton bijna een heldendaad werd, terwijl iedereen totaal verbijsterd was over de zelfmoord van Antonie Kamerling.
Joost Zwagermans dood roept eveneens veel vertwijfeling op. De achterblijvers worstelen met de waarom-vraag. Niemand heeft het zien aankomen en ineens was het er. Of zou het bezigzijn met het onderwerp genoeg zijn om tot deze daad over te gaan? Daarmee lijken Papageno-effect en Werther-effect elkaar af te wisselen, te beïnvloeden en soms tegen te werken.
Tot zover
De tentoonstelling De vogelvanger is tot en met zondag 4 oktober te zien in het uitvaartmuseum Tot Zover in Amsterdam. Museum Tot Zover is gevestigd op begraafplaats, crematorium en gedenkpark De Nieuwe Ooster.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten